Sytuacja Polaków w poszczególnych zaborach. 

Zabór rosyjski (rusyfikacja):

Po upadku powstania styczniowego wobec Polaków mieszkających na obszarze Królestwa Polskiego zastosowano okrutne represje. Tysiące powstańców rozstrzelano, bądź powieszono bezpośrednio po schwytaniu. W wyniku licznych procesów sądowych Polaków skazywano na katorgę oraz służbę w karnych oddziałach armii rosyjskiej. Ponad 10 tysięcy powstańców zesłano na Sybir lub w głąb Rosji, skonfiskowano tysiące majątków na terenach Królestwa Polskiego oraz na ziemiach zabranych. Wielu Polaków udało się na emigrację. Dotkliwe represje spotkały także Kościół. Władze carskie konfiskowały dobra kościelne, likwidowały klasztory. Rozpoczęto zwalczanie Kościoła unickiego w Królestwie Polskim. Ostatecznym aktem represji wobec powstańców było zastąpienie nazwy Królestwo Polskie - Krajem Przywiślańskim, nastąpiła także likwidacja herbu Królestwa z wizerunkiem Orła Białego.

Szybko przystąpiono do rusyfikacji podbitych ziem. Jednym z pierwszych jej przejawów była likwidacja szkolnictwa polskiego. Język polski stał się językiem nadobowiązkowym. Po 1885 roku to język rosyjski stał się językiem wykładowym we wszystkich typach szkół. W ramach szkolnictwa wyższego zlikwidowano Szkołę Główną w Warszawie a na jej miejsce utworzono uniwersytet rosyjski (w 1869 roku). Obowiązkowe treści nauczania były dobrane tak, aby mogły szerzyć kult cara, dążono do całkowitego wynarodowienia Polaków. Wspomagał je stystem donosicielstwa i nadzoru policyjnego wprowadzony przez kuratora warszawskiego okręgu szkolnego - Aleksandra Apuchtina. Okres jego działalności w Królestwie Polskim nazwano "nocą apuchtinowską".

Zabór pruski (germanizacja i kulturkampf):

Sytuacja ludności polskiej pod zaborem pruskim uległa niekorzystnym zmianom po zjednoczeniu Niemiec i powstaniu w 1871 roku II Rzeszy Niemieckiej. Kanclerz Otto von Bismarck przystąpił do realizacji polityki kulturkampfu. Na terenie Wielkopolski zamknięto seminarium duchowne, zlikwidowano szkolnictwo zakonne a protestującego biskupa Mieczysława Ledóchowskiego skazano na dwa lata więzienia. W 1876 roku wprowadzono obowiązkowy język niemiecki do sądownictwa, administracji oraz szkolnictwa. Za szkół usuwano nauczycieli Polaków i zastępowano ich Niemcami. Germanizacja objęła nazwy ulic, miast oraz nazwisk, np. Wielkopolska stała się Prowinz Posen (Prowincją Poznańską). W latach 1900 - 1909 ostatecznie wyrugowano język polski ze szkół, zakazując także nauczania religii w języku polskim (w 1901 roku wybuchł stajk szkolny dzieci z Wrześni, które sprzeciwiły się modlitwie w języku niemieckim - dzieci były bite, a rodzicom za nieposyłanie dzieci do szkoły wytaczano procesy sądowe). W celu umocnienia niemszczyzny na terenach wschodnich Cesarstwa Niemieckiego, w ramach tzw. rugów pruskich wydalono z Prus ponad 25 tys. Polaków. Antypolską działalność prowadziło także społeczeństwo niemieckie. Najaktywniejszą organizacją nacjonalistyczną była "Hakata".

Zabór austriacki (Automomia w Galicji):

Reforma monarchii Habsburgów w 1861 roku wprowadziła w Galicji autonomię i samorząd lokalny w postaci Sejmu Krajowego we Lwowie. To działanie umożliwiło spolszczenie galicyjskiej administracji oraz szkolnictwa a także mianowanie Polaka - Agenora Gołuchowskiego namiestnikiem Galicji. Tylko na terenie Galicji istniały polskie uniwersytety: Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, Politechnika Lwowska, Akademia Rolnicza w Dublanach pod Lwowem oraz najważniejsza polska instytucja naukowa o charakterze ogólnonarodowym - Akademia Umiejętności - założona w 1872 roku. Autonomia stwarzała Polakom korzystne warunki do legalnej działalnosci politycznej i rozwoju kultury narodowej. Polacy bez żadnych przeszkód ze strony władz austriackich mogli obchodzić rocznice świąt narodowych, drukować dzieła narodowych wieszczów i studiować w polskich uczelniach wyższych. Do Galicji przybywali Polacy z pozostałych zaborów, aby kształcić się lub schronić przed carską i pruską policją, ścigającą ich za patriotyczną działalność. W Galicji Polacy zyskiwali doświadczenie w pracy administracyjnej i działalności parlamentarnej. Niestety Galicja była najbardziej zacofanym regionem dawnej Rzeczypospolitej. Nie rozwijał się przemysł, rolnictwo stanowiło dla ubogiej ludnosci jedyne źródło utrzymania. Z powodu panującej biedy o terenach tych - oficjalnie nazwanych Królestwem Galicji i Lodomerii - z ironią mówiono "Golicji i Głodomerii".